De Russische literatuur ligt weer onder vuur, in het Westen maar vooral in Rusland. De staat onwelgevallige interpretaties van de Russische geschiedenis zijn al reden genoeg een boek uit de schappen te halen. Op dit moment is er censuur, maar nog geen krachtig controlerend staatsapparaat. Uitgeverijen kunnen nog boeken op de markt brengen die officieel niet meer mogen. Maar hoe lang nog? In de vorige eeuw was het Maxim Gorki die als 'vader der Sovjet-Letteren' de literatuur onder de strikte ideologie van het socialistisch-realisme bracht. Als gevolg daarvan konden Russische schrijvers er niets meer publiceren dat de moeite waard was. Gaat het Kremlin weer iemand aanwijzen die alle uitgeverijen en schrijvers onder staatscontrole brengt? En is er wel een schrijver die dit met evenveel gezag kan doen als Gorki?
Na Tolstoj was Gorki (1868-1936) rond 1900 de beroemdste Russische schrijver. Zijn hele leven zette hij zich in voor schrijvers in nood. Na de Russische Revolutie vertrok hij uit politieke onvrede naar het Westen, maar kwam in 1931 voorgoed terug, uit heimwee, uit patriottisme, zoals hij zelf zei. Stalin gebruikte zijn terugkeer als hét bewijs dat zelfs een intellectueel kunstenaar als Gorki de Sovjet-Unie aantrekkelijker vond dan Europa. In 1932 gaf Stalin hem het mandaat een socialistisch-realistische schrijversvakbond op te richten, waarvan alle schrijvers lid moesten worden, op straffe van totale uitsluiting. Op het eerste Sovjet-schrijverscongres in 1934 bestempelde hij boeken als "het belangrijkste en meest machtige wapen in een socialistische cultuur". Ten behoeve van een "revolutionaire toekomst" hoefde je je volgens hem ook niet aan de feiten te houden: “Ik verdraai ze met het grootste genoegen”. De goelagkampen zag hij vooral als adequate opvoedingsinstituten - "Arbeid maakt vrij" - en hij roemde het werk van de dwangarbeiders bij de bouw van het Witte-Zeekanaal, zonder hun afschuwelijke omstandigheden te benoemen. Gerenommeerd Sovjethistoricus Catherine Merridale beoordeelde Gorki's latere werk als literatuur met een "kruiperige toon". Waarom liet hij zich zo tiranniseren door Stalin? Was het hang naar roem, macht, geld, datsja's, prijzen? Of was hij vooral bang zelf slachtoffer te worden van repressie? Enkele jaren lang was hij hét literaire Sovjetinstituut in Rusland, hoewel met groeiende tegenzin. In 1936 stierf hij onder verdachte omstandigheden. Het vermoeden heerst dat Stalin hem uiteindelijk te lastig vond en hem heeft laten vergiftigen.
Zou een mogelijke nieuwe Gorki de pro-Kremlinschrijver en politicus Zachar Prilepin (1975) kunnen zijn, op wie onlangs een aanslag werd gepleegd? In de hedendaagse Russische literatuur is hij een belangrijke stem en hij wint vrijwel alle grote Russische literaire prijzen. Ook als rapper trekt hij veel publiek, met honderdduizenden internetvolgers. Zijn stijl is rauw-realistisch en veel Russen vinden hem een schilderachtige figuur. Als nationalist wordt Prilepin steeds extremer en oorlog ziet hij als een vorm van kunst. Ook een schrijver moet volgens hem willen vechten voor het Moederland. Vorig jaar richtte hij al de ‘Onderzoeksgroep anti-Russische activiteiten’ (GRAD) op. Wordt hij de nieuwe 'paus' in Sovjetstijl die alle schrijvers via een dwingende 'vakbond' weer onder rigide staatcontrole brengt? Wil hij nog meer roem en geld? In hoeverre drijft zijn steeds radicaler wordend nationalisme op angst voor literaire uitsluiting? Onder de huidige schrijvers valt zijn gezag moeilijk na te gaan. Maar zou Poetin dat wat uitmaken?
Verwante blogs:
Wie mocht schrijven en wie niet: intelligentsia versus Sovjet-intelligentsia (sept 2021)
Niet elke Russische ondernemer gaat overstag (mrt 2023)
Youtubefilmpje: 'Maxim Gorky and Stalin' (2020)