De hele wereld lijkt in de greep van het antiracismedebat, maar Rusland niet. Eigenlijk gek als je bedenkt dat de oude Sovjet-Unie hierin ooit zo'n prominente rol speelde. Gekleurde mensen overal ter wereld keken toen vol verbazing naar het ‘Sovjetexperiment’, waarin een racismevrije wereld kennelijk mogelijk was. Volgens Sean Guillory moet Rusland daarom opnieuw het voortouw nemen. Guillory, verbonden aan de Amerikaanse Universiteit van Pittsburgh, schrijft op de Russische nieuwssite The Moscow Times, vrij vertaald: "Hoewel het antiracisme in de Sovjet-Unie gecompliceerd was, was het historisch gezien wel het eerste in zijn soort. Die successen, mislukkingen en fouten kunnen daarom goed dienen voor historische reflectie en politieke actie." Maar is dat wel zo? Laten we om dit te beoordelen eerst teruggaan naar die Sovjetgeschiedenis.
In de succesfase speelde Lenin de hoofdrol. Na de Russische Revolutie maakte hij sociale gelijkheid tot speerpunt van zijn socialistische beleid. Klasse ging voortaan boven etniciteit. De talrijke inheemse etnische volkeren kregen dezelfde rechten als het proletariaat, de nieuwe bevoorrechte klasse. De Sovjet-Unie werd ook leider in de internationale anti-imperialistische beweging. Behalve de etnische minderheden profiteerden ook zwarte arbeidsmigranten hiervan, die begin jaren dertig in de Verenigde Staten werden geronseld. De gelijkheidsideologie leek te werken: het culturele erfgoed van de inheemse volkeren bloeide op en zwarte Amerikanen gaven te kennen zich niet gediscrimineerd te voelen. Russische vrouwen ontmoetten voor het eerst vaak goed opgeleide zwarte mannen en stichtten met hen een gezin.
Maar de eerste mislukking diende zich al snel aan. Stalin maakte namelijk eind jaren dertig een einde aan de gunstige maatschappelijke positie van niet-etnische Russen. Het eeuwenoude zogeheten etnisch nationalisme werd weer leidend, gebaseerd op het primaat van de Russische etniciteit. Het discrimineren van gekleurde mensen werd hierdoor weer normaler. In de jaren zestig werd het racisme erger. Veel mensen uit westerse koloniën in Afrika, Azië, Latijns Amerika en het Midden-Oosten werden toen uit geopolitieke motieven uitgenodigd om gratis in Rusland te komen studeren, maar etnische Russen vonden dat die teveel privileges kregen. De Sovjetideologie verkruimelde daarna steeds verder en met haar de ideologie van het antiracisme.
En tenslotte: welke fouten zijn er gemaakt? Het antiracisme werd van bovenaf opgelegd en kreeg daardoor geen duurzaam draagvlak onder de bevolking. Toen de regering switchte, switchten de mensen ook. Op sociale media heerst nu een soms onbetamelijke discussie of racisme in Rusland wel bestaat. Je hoeft maar één iemand uit een inheemse etnische minderheid te kennen en je weet dat dat wel zo is. De net als Stalin nationalistisch geïnspireerde Poetin becommentarieerde de recente Amerikaanse antiracistische protesten als volgt: "We hebben in de Sovjet-Unie en in het moderne Rusland altijd veel sympathie gehad voor de strijd om natuurlijke rechten van Afro-Amerikanen." En de gekleurde mensen in zijn eigen land dan? Geen woord daarover. Wat moeten de Russische zwarte migranten, de leiders van inheemse etnische minderheden, ja iedereen in dit land die volwaardig burgerschap wil maar niet krijgt, hiervan denken? Hoe zou het door en door racistische Rusland, louter vanwege haar ervaringen met het Sovjetexperiment, in het huidige antiracismedebat in godsnaam het voortouw kunnen nemen?
De 100-ste blog!
Verwante blogs:
Zwarte Amerikanen voelden zich in Sovjet-Rusland eindelijk gelijk (juli 2018)
"Russisch van binnen maar zwart van buiten" (februari 2019)
Youtubefilmpje: interview met Jelena Demikovski, documentairemaker van Black Russians: The Red Experience (2015)
Bron afbeelding: Wikimedia Commons