De republiek Tatarstan gold als belangrijkste bastion van het Russische federalisme. Nu heeft het Kremlin in haar drang tot centralisering besloten de president van de republiek niet langer 'president' te noemen maar 'gouverneur' en de regio een gewone provincie. Dit betekent het einde van decennialange autonomie voor vooral de Tataarse bevolking. Enkele jaren geleden was ik in de hoofdstad Kazan en keek mijn ogen uit. Wat een rijk gedecoreerde stad en wat een bijzondere samenleving van moslims en orthodox-christenen kriskras door elkaar. En zo modern! Drie eeuwen eerder uitte Catherina de Grote een soortgelijke bewondering voor Kazan, nadat ze de regio die nu Tatarstan heet had toegevoegd aan haar verder uitdijende rijk. Tatarstan heeft eeuwenlang laten zien goed voor zichzelf te kunnen zorgen. Maar wat nu? Hoe moet het verder?
Mongoolse strijders veroverden in de dertiende eeuw het latere Tatarstan van de Wolga-Bulgaren. Vanwege haar gunstige ligging aan de Wolga had de al vroeg ontwikkelde regio uitgebreide internationale handelscontacten. De Russische tsaar Ivan de Verschrikkelijke veroverde op zijn beurt in de zestiende eeuw de stad Kazan op de Mongolen en meteen daarna begonnen orthodoxe missionarissen de islamitische Tataren te russificeren. Ondertussen groeide de instroom van Russische kolonisten zodanig, dat de oorspronkelijke bewoners zich fel begonnen te verzetten. In de hoop de Tataren sneller te kunnen kerstenen richtte Peter de Grote er begin 18de eeuw de eerste orthodoxe theologische academie op en liet de meeste moskeeën afbreken. Vanwege de voortdurende dreiging van nog meer gewelddadige opstanden konden de Tataren ze uiteindelijk weer opbouwen. Wel werden tussen de moskeeën talrijke orthodoxe kerken gebouwd.
Catherina de Grote had eind 18de eeuw oog voor de handelsgeest van de Tataren, waardoor ze een belangrijke rol konden spelen in vaak hoge posities, waaronder in de politiek. En begin 19e eeuw stichtte Alexander I er de eerste universiteit. Vanaf die tijd gingen steeds meer Tataren naar universiteiten in Moskou en Sint-Petersburg. Onder de zeer conservatieve Nicolaas I begon het missionarissenwerk opnieuw. Het effect was echter contra-productief. Veel Tataren die zich eerder tot christen hadden bekeerd werden weer moslim en de onderwijsvernieuwingen leidden vooral tot een zelfbewuste intellectuele elite, een rijke bourgeoisie en uiteindelijk tot een Tataarse regering voor Tatarstan. Het in die tijd overal opkomende nationalisme versterkte de behoefte aan een eigen regionale identiteit. In de jaren dertig van de vorige eeuw liet de centralistische Stalin om die reden alle leden van de Tartaarse regering en het grootste deel van de intelligentsia deporteren of vermoorden.
Na 1990 werd Tatarstan een autonome republiek en onderdeel van de Russische Federatie, met momenteel zo'n vier miljoen inwoners van wie de helft Tataren. Tatarstan is nu een van de meest welvarende gebieden van Rusland en Kazan wordt wel Ruslands derde hoofdstad genoemd. Verreweg de meeste mensen omarmen de islamitische én Russisch-orthodoxe cultuur en geradicaliseerden vind je er nauwelijks. Dankzij hun hoge ontwikkeling hebben de Tataren van Tatarstan nog steeds grote invloed op de Russische maatschappij. Hoe zal het verder gaan? Al eeuwen lang laten Tataren zien dat ze zich niet zomaar gewonnen geven. Aan het verlies van het presidentschap gingen al enkele oekazes vooraf, zoals het verbod op het Tataars als tweede taal in het onderwijs. Gaan de Tataarse cultuur en het verzet tegen russificering nu ondergronds? Verdwijnt het unieke multiculturalisme? In ieder geval is het begrip 'Russische Federatie' met de opheffing van de republiek Tatarstan nog meer een lege huls geworden.
Verwante blogs:
Zijn de Tataren de modelmoslims van Rusland? (juni 2016)
Onderhuidse spanningen op multi-etnisch Kamtsjatka (okt 2020)
YouTube filmpje: 'KAZAN the Capital of Tatarstan and Russia's Third Capital. Kazan is the capital of Tatarstan and one of Russias 22 Republics. It has a fascinating history from first being ruled by the Bulgars to the Mongols and now the Russians.' (2021?) .