Niet alleen door Trump dreigt de werkelijkheid steeds onwerkelijker te worden. In mijn huidige discussies met Russische vrienden komen zij en ik met boektitels die we wederzijds niet kennen. En wat nog het ergste is, ook niet wíllen kennen. We zijn al zover dat we volstaan met de verzuchting: 'Ieder zijn waarheid'. Om de lieve vrede maar te bewaren. Maar dat meen ik helemaal niet. Ik geloof ten diepste in de waarheid door ijverige studie van en nadenken over de sociale werkelijkheid. Daarom ben ik ooit antropologie gaan studeren. Mijn verbijstering was compleet toen ik een jaar geleden de documentaire zag (zie hieronder) hoe in Sint-Petersburg, de stad waar ik zo van hou, elke ochtend een paar honderd gewone Russen tijdens gewone kantooruren in het ogenschijnlijk gewone Internet Research Agency (IRA) voor de overheid nepnieuws maken. Als op deze schaal in de politiek het onderscheid tussen feit en fictie vervaagt, heeft dit onvoorstelbare consequenties. Hannah Arendt zegt het in The origins of totalitarism (1951) helder: 'Het ideale object van het totalitaire bewind is niet de overtuigde nazi of de toegewijde communist, maar de mensen voor wie het onderscheid tussen feiten en fictie, waar en niet waar, niet langer bestaat.’
Voor het eerst sloeg de schrik me om het hart toen ik Babylon - of Generatie P - (2000) van de Russische romanschrijver Victor Pelevin las. Dit - weliswaar fictieve - boek gaat over de waanzinnige macht die Russische reclamemakers na 1991 kregen om met behulp van de media de naar westerse producten snakkende Russen volledig naar hun hand te zetten. In 2014 volgde de politieke annexatie van de Krim en de ‘alternatieve’ Russische rechtvaardiging: zie de muurschildering op de Krim waarop Poetin de Oekraïners uit het moeras trekt. En daarna kwamen de hackers en trollen met maar één taak: met alle denkbare middelen vertrouwen creëren in Rusland en chaos en wantrouwen in het Westen.
De waarheid is datgene wat overeenkomt met empirische feiten, vastgesteld door systematische observatie en logisch redeneren. Geloven in leugens is van geheel andere orde. Wat doet de continue productie van leugens met de bevolking? Mensen vormen samen een waardestelsel dat essentieel is voor de groepsvorming. Maar in geen enkel waardestelsel bestaat een vaststaand menu waarvan je alles moet nemen. Het relatieve belang van de waarden binnen dit stelsel verandert voortdurend, zodat je steeds weer opnieuw positie moet kiezen. Je openlijke geloof in de verzonnen feiten van een autoriteit - om welke reden dan ook - is het bewijs van je loyaliteit aan die autoriteit. Als je de leugens - bijvoorbeeld over het intrinsieke Russische recht de Krim in te lijven - eenmaal gaat verdedigen, dan wordt het daarna steeds moeilijker op je schreden terug te keren. Je loyaliteit aan de leugen kun je alleen nog geloofwaardig bevestigen door nieuwe leugens. Normalisering van dit gedrag leidt er uiteindelijk toe dat je behoefte aan waarheid uit je waardestelsel wordt 'weggepoetst'.
Hannah Arendt vat de gevolgen van overheidsleugens voor de samenleving goed samen: ‘In een steeds veranderende, onbegrijpelijke wereld bereikt de massa een punt waarop ze, op hetzelfde moment, alles gelooft en niks, dat alles mogelijk is en niets nog waarachtig. De propagandisten ontdekken dat het publiek klaar is om het slechtste scenario te geloven, hoe absurd dan ook, want het publiek maakt het niet meer uit dat er tegen hen wordt gelogen. Al het andere is immers ook een leugen.’
Youtubefilmpje over de 'trollenfabriek' van het Internet Research Agency: 'Fabriek van internet trollen in Sint-Petersburg', Duits gesproken, Nederlands ondertiteld, documentaire van de NDR (2016)